رپ فارسی امروز آگاه‌تر، خلاقتر، تجاری‌تر

حدود یک دهه است که رپ فارسی جایگاه خود را در میان گروه‌های مختلف جوانان و نوجوانان محکم کرده است. سبکی که در اواخر دهه ۷۰ تحت تاثیر موسیقی رپ امریکا و بواسطه استفاده خانواده‌های طبقه متوسط از فناوری های ارتباطی جدید مانند ماهواره و اینترنت، جرقه‌هایش در اتاق خوابها و پارکها توسط نوجوانان دهه شصت زده شد. نوجوانانی که با زبان صریح و بی پروای خیابانی دست به بیان خواسته‌ها و احساساتشان زدند. گاهی از دعواها و مشکلات خانوادگی شان خواندند و گاه از لذت بودن در پارتی‌ها و داشتن سبک زندگی سرخوش. گاه روابط رمانتیکشان را روایت کردند و گاه زبان به انتقاد از فضای شهر و محل زندگی خود گشودند. اما آیا دغدغه و طرز فکر رپرهای ایرانی امروز بعد از بیشتر ۱۵ سال از شروع آن همچنان به همان صورت است؟ آیا می‌توان گفت رپ فارسی چه از نظر فرایند تولید و چه از لحاظ محتوای آثار به دوره بلوغ خود رسیده است؟

مسلماً جریان رپ فارسی نیز همانند دیگر جریانهای هنری در مقایسه با سالهای ابتدایی خود از نظر فناوری، شیوه تولید و انتشار آثار، درآمد زایی و البته مهارت آهنگسازان و رپرها پیشرفتهای قابل توجه داشته است. میکروفون‌های چت و نرم افزارهای ابتدایی جای خود را به استودیوهایی استاندارد تر داده‌اند. هنرمندان به جای محدود ماندن به چند سایت کمتر شناخته شده، آثارشان را در شبکه های اجتماعی خود با دنبال کننده‌گان فراوان یا شبکه های ماهواره ای شناخته شده پخش می‌کنند. همچنین برخلاف گذشته که هیچ درآمدی از تولید آثار نداشتند، امروزه یا بطور مستقل از طریق درگاه های پرداخت و قرار دادن آثار بر روی سرویسهای استریمینگ بین المللی مانند اسپاتیفای و یا بستن قرارداد با وب سایتهای و شبکه های پخش موسیقی درآمدزایی می‌کنند. علاوه براین، آهنگسازان و رپرها توانسته‌اند با کار گروهی، تمرین و یادگیری مهارت های پیشرفته تر، آثاری تولید کنند که با نمونه‌های ابتدایی این سبک فرسنگها فاصله دارد. اما سوال اصلی اینجاست که این تغییر و پیشرفت چقدر در طرز فکر هنرمندان و در نتیجه محتوای آثار اتفاق افتاده است. برای پاسخ به این سوال به گمان نویسنده این یادداشت می بایست رپ فارسی را ابتدا در قالب دو جریان در نظر گرفت و سپس به اشتراکات و تفاوتهای آنها در رابطه با تغییر دیدگاهشان پرداخت. از اواسط دهه ۸۰ و فاصله گرفتن رپرها از سنین نوجوانی، شکل گیری دو جریان در رپ فارسی همانند دیگر سبکهای موسیقی قابل تشخیص است. اول جریانی که تمایل بیشتری به جذب مخاطب انبوه، شهرت و درآمدزایی دارد و در نتیجه آثارشان اصطلاحاً تجاری تر و پاپ تر می‌شود. محتوای آثار این جریان آنجایی که لقب اجتماعی به خود میگیرد بیشتر بر پایه نصیحتهای اخلاقی کوچه خیابانی و انتقادهای نرم در «چهارچوب» است و آنجایی که میخواهد سرگرم کننده باشد حول موضوعاتی مانند روابط رمانتیک، پارتی و سبک زندگی سرخوش میچرخد. اما جریان دیگر که اصطلاحاً زیرزمینی و آگاه است، نوآوری و خلاقیت برایشان مهمتر است، اصول هنری و اعتقادی خود را به سادگی فدای به دست آوردن مخاطب عام و گسترده و درآمد بیشتر نمی‌کند و مفهوم اعتراض برایشان عمیق تر و ریشه ایست و تا حد ممکن به چارچوب‌های تعریف شده حکومتی یا اجتماعی تن نمی‌دهند.

با فاصله گرفتن از سالهای ابتدایی فعالیت، هنرمندان هر دو جریان از لحاظ سنی بزرگتر شدند، عمداً تحصیلات خود را در دانشگاه ادامه دادند، مشغول به کار شدند و از نظر مالی استقلال بیشتری پیدا کردند و توانستند آزادانه به دنبال رویاهایشان بروند و همچنین به مراتب از گذشته بیشتر در معرض اخبار و جامعه پیرامون خود نیز قرار گرفتند. در نتیجه این تغییرات روح سرکش و یاغی شان به جای آنکه محدود به گلایه و طغیان بر علیه خانواده یا مدرسه شان باشد، معطوف به شکستن هنجارها موجود در جامعه و حتی نقدهای سیاسی شد. رضا پیشرو دیگر کمتر از مشکلات خانوادگی میخواند. هیچکس از لذت جمع شدن با «بچه محل»ها به آهنگ اختلاف و انتقاد از وضعیت و روابط مردم تهران رسید یا اعضای زدبازی از آهنگ «پدر من بد منو نگاه میکنه» یا «مهمانی تو فرمانیه» به خوشگذرانی در فرانسه و به رخ کشیدن سبک زندگی خود در دیگر کشورهای غربی رسیدند. اما رشد آگاهی نسبت به مناسبات جامعه و بالغ و هوشمندانه تر شدن اعتراض‌ها شاید نقطه تمایز میان هنرمندان زیرزمینی نسبت به هنرمندان تجاری این سبک باشد. تغییری رو به جلو که در دهه ۹۰ و ظهور نسل جدید رپرها که عمداً تحت تاثیر هیچکس و بهرام بودند قابل مشاهده است. در حالی که رپرهای جریان عامه پسند مانند یاس همچنان به نصیحتها و گلایه های سطحی و نخ نما ادامه می دانند، هنرمندان گروه‌های ملتفت، دیوار، پلاک و چریک با فهم درست تر از هنر و تسلط شان بر شعر و کلام، دست به خلق آثاری مفهومی و پیچیده تر می زدند که مخاطب را وادار به تفکر، تحلیل و مطالعه میکرد. آگاهی سیاسی و فاصله شان از باورها و کلیشه های غلط اجتماعی بیشتر شد و اعتراضشان فراتر از مسائل روزمره رفت. فهمیدند مشکلاتی که روزانه با آنها درگیر هستند بعضاً نه محدود زمان حال و کشورشان است، بلکه جهانی است و ریشه در تاریخ مدرنیته و سرمایه داری دارد. در واقع میتوان گفت هرچه جریان رپ تجاری به تکرار کلیشه های عامه پسند پرداخت، رپ زیرزمینی خلاق تر و آگاه تر شد. تفاوتی در نگاه به هنر و جامعه که در میان طرفداران آن نیز مشهود است.