سعید قطبی زاده منتقد سینما، در یکی از برنامه های هفت در مورد تعدادی از فیلمهای جشنواره فجر از اصطلاح جالبی بنام “ژانر نکبت” استفاده کرد. او گفت که بعد از “ابد و یک روز” این فیلمها سعی کردند با مثلاً نشان دادن مشکلات اجتماعی و اقتصادی طبقات کم درآمد جامعه در باد موفقیت آن فیلم قرار بگیرند، اما هیچکدام نظر مخاطب را جلب نکرده و اثری عمیق روی او نگذاشتند.
متاسفانه، این قضیه در مورد تعداد زیادی از آثار رپ ایران هم صادق است. آثاری ناموفق در پرداخت روایی، فضاسازی و خلاقیت فرمی که با دست مایه قرار دادن مشکلات اجتماعی و اقتصادی روز به دنبال عناوینی مانند “معترض به وضع موجود” یا “خلاف جریان” هستند. خالقان این آثار به خاطر عدم آگاهی اجتماعی سیاسی یا عدم توانایی کافی هنری و یا در نگاهی بدبینانه صرفاً به علت ریاکاری و بخاطر جذب بیشتر مخاطب و معروف شدن، از حوادث پیش آمده در جامعه سوء استفاده میکنند و سعی میکنند عناوینی مانند هنرمند اجتماعی، مردمی و معترض را برای خود دست و پا کنند. در ادامه ویژگی‌هایی را که یک اثر معترض از دید نویسنده این یادداشت میبایست دارا باشد را توضیح میدهم:
اثر اعتراضی خشمگین است نه نالان و مستاصل: آنچه هنرمند را بر آن میدارد که تحت تاثیر فشارهای محیط اطراف به وضع موجود اعتراض کند خشمی است که در درون او میجوشد. حال این خشم در اثری مثل “آدم” از بامداد به صورت فروخته است و در اثری مانند “مجنون شهر” از سورنا فریاد زده میشود. ناله و استیصال بیشتر نشان دهنده عدم توانایی تغییر، تسلیم و پذیرفتن آن چه هست، است.
اثر اعتراضی از حوادث روز سوء استفاده نمی‌کند: شاید بارها دیده‌ایم که بعد از اتفاقی در جامعه مانند خبر اختلاس، آتش سوزی، پربازدید شدن ویدئویی در فضای مجازی، تعدادی آهنگ با عنوانهای مشابه به این حوادث و یا اشاره به آنها بیرون می‌آید. اما کافی است که اشاره به این حوادث را از این آثار کنار بگذاری. هیچ پیام، خلاقیت و نکته ای فراتر از آن ندارند.
اثر اعتراضی خالقی آگاه به مسائل سیاسی اجتماعی دارد:اعتراض زمانی میتواند نقطه ای درست را هدف بگیرد که خالق آن علل ریشه ای اتفاقات روزمره را بشناسد. خالق چنین اثری دیدی وسیعتر نسبت به معضلات متعدد جامعه خود دارد و با هوشمندی میداند که در چه زمانی کدام موضوع را دست مایه کار خود قرار دهد. برای همین بازه‌اش برای انتخاب موضوع محدود به حوادث اخیر جامعه نمی‌ماند.
اثر اعتراضی در فرم خلاق و تواناست: خالق یک اثر اعتراضی دغدغه آن را دارد که کارش بر روی مخاطب تاثیر بگذارد. برای همین هم در فضاسازی، روایت و اجرا تواناست و هم آنکه سعی میکند مدام یک فرم موفق را تکرار نکند. در واقع او باور دارد که اثر هنری‌اش قرار نیست حکم مسکن را برای دردهای مخاطب داشته باشد بلکه باید سعی کند با خلاقیت هر بار تلنگری باشد برای بیدار و پویا نگه داشتن ذهن او.
اثر اعتراضی به دنبال چهارچوب و کنترل شدن نیست: هیپ‌هاپ فرهنگی نیست که قرار باشد آثارش را در چهار چوب های تعیین شده تولید کند. این قضیه در مورد رپ به عنوان بخشی از این فرهنگ نیز صادق است. یک اثری اعتراضی قرار نیست اخبار و مقالات اجتماعی روزنامه ای رسمی مانند شرق یا شهروند را تکرار کند. همه ما متوجه محدودیتهای جامعه هستیم اما بدون جسارت و ریسک پذیری نمی‌توان خطوط قرمز را جابجا کرد.
جای تردید نیست که تعدادی از آثار اعتراضی شناخته شده در رپ ایران فاقد یک یا چند مورد از موارد بالا هستند ولی آنچه از نظر نویسنده مهم است از یک سو آگاهی مخاطبان در تفکیک آثار اعتراضی از کارهایی است که با سودجویی از احساسات مخاطب نسبت به حوادث و پدیده های روز سعی در معترض و رادیکال نشان دادن خود دارند و از سویی دیگر تشویق هنرمندی جوانتر رپ برای افزایش آگاهی و توانایی تحلیل درست نسبت به آنچه در جامعه خود میبیند است.
